Kişi doğduğu andan itibaren öğrenmeye ve dış dünyanın etkilerine açık hale gelir. Tüm bu süreçte karşı karşıya kaldığı durumlarda kendini koruyabilmek adına bir takım baş etme yöntemleri geliştirir. Geliştirdiği bu baş etme yöntemleri sağlıklı ya da sağlıksız olabilir. Geliştirdiği yöntemin sağlıklı ya da sağlıksız oluşunu ;yaşadığı çevre, ebeveyn tutumları, sosyo kültürel çevresi yakından etkiler. Bu sebeple bağımlılığın oluşum sürecini incelerken birey bebeklikten itibaren incelenmeli ve aile, toplum ve kültür özelliklerini bütüncül olarak ele almalıyız.
Bağımlılık kişinin kullandığı bir madde, alkol, nesne veya yaptığı bir davranış üzerinde kontrolünü kaybetmesi durumudur. Kontrolsüzce kullanılan her madde ya da davranış bağımlılık oluşturma riski taşır.
Bağımlılık türleri:
- Tütün Bağımlılığı,
- Alkol Bağımlılığı,
- Madde Bağımlılığı,
- Teknoloji Bağımlılığı,
- Kumar Bağımlılığıdır.
Dünya Sağlık Örgütünün Uluslararası Hastalıkların Sınıflandırılması El Kitabı’nın ON birinci revizyonunda madde kullanımına ve bağımlılık davranışlarına bağlı bozukluklar, ağırlıklı olarak psikoaktif maddelerin kullanımı veya belirli tekrarlayan ödüllendirici veya pekiştirici davranışların bir bir sonucu olarak gelişen zihinsel veya davranışsal bozukluklar olarak tanımlanır.
DSM 5 Tanı Ölçütleri Başvuru El Kİtabında (2013) yer alan bağımlılık kriterleri şunlardır:
- Tasarladığından daha uzun süreli kullanım
- Geçmişte başarısız bırakma girişimleri
- Zamanının çoğunu madde bulmak ve kullanmak için ayırma
- Olumsuz etkilerine ve zarar görmesine rağmen kullanmaya devam etme
- Madde kullanım isteği
- Tolerans
- Yoksunluk
Bağımlılık Nasıl Oluşur?
Bağımlılığın davranışsal, biyolojik, sosyal ve genetik nedenleri vardır ama hiçbir neden bağımlılığı tek başına açıklayamaz. Madde kullanımının bağımlılığa dönüşmesinde çok fazla etken olmasına rağmen temeli biyolojik süreçtir. Bireyin ruhsal özellikleri, genetik yatkınlıkları, maddeye ulaşılabilirlik, çevresel faktörler, aile ve çevre yapısı, toplumsal ve kültürel özellikler kişilerin madde kullanmaya başlamasına ve bağımlılığa dönüşmesinde rol oynar.
Bağımlılığa giden yolda kişiler çeşitli aşamalardan geçerler:
- Deneme
- Sosyal Kullanım
- Kötüye Kullanım
- Bağımlılık
Kişi maddeye karşı başlangıçta merakından denemek ister ve kullanır. Devamında madde kullanımını denetleyebileceğini, istediği zaman kullanıp, istediği zaman bırakabileceğini düşünür. Ancak belli bir zamandan sonra kontrolünden çıkarak tahmin ettiğinden fazla kullanmaya başlar. Tekrar kontrolünü sağlamak için çabalasa da olumlu sonuçlar alamaz. Kullanılan madde temini, madde kullanımına ayrılan süre, maddenin etkisinden kurtulmak için uzun zaman harcanması günlük işlerin aksatılması, ailenin ihmal edilmesi sonucunda çatışma ve tartışma ortamı oluşur.
Bağımlılık gelişmesinde maddenin türü, maddenin saflığı, kullanan kişinin ruhsal ve fiziksel yapısına göre farklılık gösterebilir.
Bağımlılığın başlamasıyla kısır bir döngü oluşur ve hastalığın tedavi edilmesi gereklidir.
Bağımlılığın Biyolojik Yönü Nedir?
Normalde sinema, yemek yeme gibi bize zevk veren uyaranlar beynin ödül merkezinde dopamin salgılanmasına neden olur. madde kullanımında beynin ödül merkezinde yüksek miktarda dopamin salgılanır ve bu dopamin kişinin haz almasına neden olur.
Bağımlılığın Psikolojik Yönü Nedir?
Bireyin yaşamında meydana gelen problemler ya da psikopatolojik durum onu madde, alkol, kumar, internet gibi bağımlılıkların oluşmasına uygun hale getirebiliyor. örneğin: travma sonrası stres bozukluğu olan birey maddeye, alkole başvurarak durumun üstesinden gelebileceğini umuyor.
Bağımlılığın Sosyal Yönü Nedir?
Bireyin sosyal yaşantısındaki rolü, aldığı destek, saygınlık kendisini ve çevresini nasıl algıladığı bağımlılıkla ilgilidir. örneğin; sosyal destek alamayan, aile içinde tutum ve davranışların olumsuz olması bireyde bağımlılık riski oluşturabilir.
Bağımlılığın Kültürel Yönü Nedir?
Bir toplumun ya da topluluğun belli bir madde veya alkolü normal karşılayıp karşılamama durumu bağımlılık geliştirebilir.
Bağımlı olan kişiye nasıl davranılmalıdır?
Soğukkanlı olunmalıdır : aileler öfke, suçluluk ya da utanç gibi duygularını ve davranışlarını yansıtmadan soğukkanlı olmalıdırlar.
Net kurallar belirlenmeli ve uygulanmalıdır: Aile içinde sürekli tartışmak yerine net kurallar oluşturulup, kurallara uyulmadığında önceden belirlenmiş olan yaptırımlar uygulanmalıdır.
Sonuçları gizlemeyin: Elalem ne der? diye düşünüp olayların sonuçları gizlenirse kişi madde kullanımıyla ilgili olan sorunları yaşamazsa asla bırakmak istemez ama sonuçlar çevreye yansırsa bırakma ihtiyacı hissedecektir.
Onu anlamaya çalışılmalı ve hissettirmeli,
Suçluluk yaratacak cümlelerden uzak durun: bireye suçlu hissettirmek, bağımlılık döngüsüne iter.
Öğüt verici konuşmalardan kaçının: Öğüt vermek onu anladığınızı hissettirmez.
İyi bir dinleyici olunmalı: alkol madde kullanım sebeplerini bulmasında ve çözmesinde yanında olmalısınız. Onu dinlemelisiniz.
Bağımlılık Tedavisi:
Erken tanı ve müdahale önemlidir. bağımlılık gerçekleştikten sonra kişi tıbbi destek almak zorundadır. Sadece tıbbi destek değil; sosyal rehabilitasyonla alakalı psikolojik destek almalıdır. Madde bağımlılığı tedavisinde temiz kalmaya çalışmak çok önemlidir. Madde kullanım davranışı yaratacak risklerden hayatının sonuna kadar uzak durmaya çalışmalıdır.
Terapistin görevi hasta ile güven ve destekleyici bir ilişki oluşturmalıdır. yorum ve inanç sistemlerinin yeniden oluşmasında yardımcı olmalıdır. Kişinin kendilerini ve sorunlarını daha net görmeleri sağlamalıdır. Terapist kişinin bağımlılık karşısında baş etme mekanizmalarını keşfetmesine ve işlevsel hale getirmesine destek olmalıdır.
